Kỳ I
Hành trình đã qua
Bà Trần Tố Nga, sinh năm 1942 tại tỉnh Sóc Trăng, năm 1954 bà theo gia đình tập kết ở miền Bắc. Năm 1965, sau khi tốt nghiệp đại học, bà trở lại miền Nam làm phóng viên Thông tấn xã Giải phóng. Trong thời gian làm phóng viên ở mặt trận, bà bị phơi nhiễm chất độc da cam/dioxin do quân đội Mỹ phun rải, từ đó sức khỏe của bà bị giảm sút nghiêm trọng; lượng độc tố dioxin trong người bà cao hơn nhiều so với người bình thường. Người con thứ nhất của bà đã chết khi được 17 tháng tuổi, người con thứ hai bị bệnh huyết tán. Năm 1993, bà Trần Tố Nga sang Pháp sinh sống, trở thành công dân Pháp, nhưng vẫn mang cả quốc tịch Việt Nam.
Tháng 5/2009, bà đứng ra làm chứng tại Tòa án Lương tâm quốc tế vì NNCĐDC Việt Nam ở Paris. Được sự đồng hành giúp đỡ của luật sư William Bourdon, các cộng sự và nhà văn André Bouny - Chủ tịch Ủy ban quốc tế ủng hộ NNCĐDC Việt Nam, bà quyết định đứng nguyên đơn để kiện các công ty đã sản xuất, cung cấp CĐHH cho quân đội Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam và bắt đầu thực hiện các bước chuẩn bị khởi kiện, như: khám sức khỏe, dịch thuật tài liệu và công chứng quốc tế, v.v..
Bà Trần Tố Nga là người duy nhất có đủ 3 điều kiện để đại diện cho NNCĐDC Việt Nam khởi kiện: 1) là công dân Pháp; 2) đang sống tại Pháp, nước có luật pháp cho phép mở các vụ kiện quốc tế để bảo vệ công dân của mình; 3) bà là NNCĐDC. Vụ kiện của bà là một vụ kiện lịch sử và đặc biệt. Đây là lần đầu tiên, nguyên đơn là một NNCĐDC đứng ra kiện các công ty đã sản xuất, cung cấp CĐHH cho quân đội Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam và được xét xử tại tòa - Cuộc chiến của một người phụ nữ Việt Nam nhỏ bé với những công ty hóa chất “khổng lồ” của Mỹ, như: Dow Chemical, Montaso Ltd, Phamacia Corporation, Hercules Incorporated...
Vụ kiện của bà Trần Tố Nga phải đối mặt với vô vàn khó khăn, vì các tập đoàn hóa chất Mỹ không dễ dàng thừa nhận hậu quả gây ra sau nhiều năm kể từ khi chiến tranh ở Việt Nam đã kết thúc. Tòa án đòi hỏi phải có bằng chứng khoa học về mối liên quan giữa các sản phẩm diệt cỏ chứa dioxin mà quân đội Mỹ đã sử dụng với các bệnh lý được phát hiện trên cơ thể NNCĐDC. Mặt khác, các công ty hóa chất Mỹ biện lý rằng: họ chỉ sản xuất theo đơn đặt hàng của Chính phủ Mỹ, nhưng Chính phủ và quân đội Mỹ lại có quyền miễn trừ tư pháp (theo quy định của luật pháp Mỹ).
Thực chất, các tập đoàn hóa chất Mỹ đã không tuân thủ theo đơn đặt hàng của Chính phủ Mỹ (cung cấp thuốc diệt cỏ có nồng độ dioxin dưới ngưỡng cho phép), mà họ lại cung cấp các hóa chất diệt cỏ có nồng độ dioxin cao hơn nhiều lần ngưỡng an toàn. Các công ty sản xuất hóa chất biết rõ điều đó, nhưng họ cố tình làm như vậy vì lý do lợi nhuận. Trong một cuộc hội nghị quốc tế tổ chức năm 1965, đại diện các hãng hóa chất đã thừa nhận rằng họ biết trong hóa chất diệt cỏ có chất độc dioxin (dioxin là chất độc nhất trong các chất độc mà loài người biết đến. Với liều lượng 1 picogram (1 phần nghìn tỷ gam) có thể gây nên bệnh ung thư, tai biến sinh sản ở người, vài chục nanogam (phần tỷ gam) có thể lập tức gây chết người; đặc biệt chất độc dioxin có thể di truyền xuyên thế hệ).
Bà Trần Tố Nga tặng quà cho NNCĐDC huyện Mỹ Tú, tỉnh Sóc Trăng
Trong cuộc chiến tranh do Mỹ tiến hành ở Việt Nam, từ năm 1961 đến 1971, quân đội Mỹ đã sử dụng khoảng 80 triệu lít chất độc hóa học, 61% tổng số đó là chất độc da cam, chứa 366kg dioxin. Hậu quả chất độc hóa học trong chiến tranh đã gây ra thảm họa khủng khiếp đối với môi trường và sức khỏe con người Việt Nam. Theo thống kê, 1/4 diện tích miền Nam Việt Nam bị phun rải, trong đó 86% diện tích bị phun rải trên 2 lần. Chất độc da cam/dioxin đã làm cho 4,8 triệu người Việt Nam bị phơi nhiễm; trong đó trên 3 triệu người là NNCĐDC. Nhiều gia đình nạn nhân có nguy cơ không còn duy trì được nòi giống. Hàng vạn trẻ em bị dị dạng, dị tật bẩm sinh, sống thực vật; nhiều phụ nữ không được hưởng hạnh phúc làm vợ, làm mẹ; nhiều người khác đang chết dần, chết mòn, từng ngày, từng giờ quằn quại, vật vã vì những căn bệnh quái ác liên quan đến chất độc da cam/dioxin.
Tháng 5/2013, Tòa Đại hình ở Evry (Pháp) đã chấp thuận đơn của bà Trần Tố Nga kiện 26 công ty hóa chất Mỹ đã sản xuất, cung cấp chất diệt cỏ chứa dioxin cho quân đội Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam. Tháng 4/2014, Tòa Evry mở phiên xét xử đầu tiên.
Từ năm 2014 đến năm 2020, đã có 19 phiên tòa thủ tục. Ngày 13/6/2014, Hội NNCĐDC/dioxin Việt Nam đã ra tuyên bố ủng hộ vụ kiện. Ngày 09/4/2015, Chủ tịch Hội NNCĐDC/dioxin Việt Nam đã gửi thư ngỏ đến Tòa Đại hình Evry đề nghị xét xử đơn kiện của bà Trần Tố Nga. Hội cũng kêu gọi các tổ chức thành viên và toàn xã hội tích cực tổ chức các hoạt động ủng hộ vụ kiện của bà Trần Tố Nga. Theo đó, các tổ chức thành viên của Hội đã phát động và có trên 400.000 chữ ký ủng hộ vụ kiện; đồng thời quyên góp ủng hộ vụ kiện được hàng trăm triệu đồng.
Hành trình đấu tranh đòi công lý cho NNCĐDC, bà Trần Tố Nga phải đối mặt với rất nhiều khó khăn trở ngại do phía các công ty hóa chất Mỹ gây ra, họ cố tình chối bỏ trách nhiệm; thêm nữa là những khó khăn do tuổi cao, sức yếu vì những căn bệnh do chất độc da cam/dioxin gây ra,… Mặc dù vậy, bà Trần Tố Nga vẫn quyết chí, không nản lòng, bà tâm sự: “Nản sao được khi trước mắt tôi luôn hiện ra hình ảnh các NNCĐDC với ánh mắt hy vọng, trông đợi của họ”.
Ngày 29/6/2020, Tòa Đại hình Evry ra thông báo về vụ kiện của bà Trần Tố Nga và yêu cầu kết thúc các phiên thủ tục vào ngày 28/9/2020 để ngày 12/10/2020 tiến hành phiên tranh tụng. Tuy nhiên, vì lý do đại dịch Covid-19, nên phiên tòa đã được chuyển sang ngày 25/01/2021. Tại Pháp, đã thành lập Ủy ban Ủng hộ vụ kiện và đã có nhiều hoạt động thiết thực hỗ trợ vụ kiện của bà Trần Tố Nga. Trước phiên xét xử, gần 200 thị trưởng, nghị sĩ, nhân sĩ nổi tiếng của Pháp đã ký tên ủng hộ vụ kiện của bà Trần Tố Nga.
Từ 09.00 giờ ngày 25/01/2021, Tòa Đại hình Evry bắt đầu tổ chức phiên tranh tụng giữa các luật sư đại diện cho bà Trần Tố Nga và các luật sư của 14 công ty hóa chất Mỹ (còn 14/26 công ty, do 12 công ty đã giải thể hoặc sáp nhập). Tại phiên tòa, khoảng 20 luật sư của 14 công ty hóa chất, như: Dow Chemical, Bayer-Monsanto, Harcros Chemical, Uniroyal Chemical, Thompson Hayward Chemical,… có 4 giờ để tranh luận, bảo vệ quyền lợi các thân chủ; còn 3 luật sư bảo vệ quyền lợi cho bà Trần Tố Nga, gồm: William Bourdon, Amélie Lefebvre và Bertrand Repolt chỉ có 1 giờ 30 phút (ba luật sư này đã tình nguyện giúp bà Nga theo đuổi vụ kiện từ năm 2015). Theo thông báo đến ngày 10/5/2021, Tòa sẽ có kết quả trả lời các bên. Vụ kiện đã lan tỏa, tạo được tiếng vang rộng lớn, được nhân dân Pháp và nhân dân thế giới quan tâm ủng hộ.
.jpg)
Tòa án Evry tiến hành xét xử đơn kiện của bà Trần Tố Nga là việc làm đúng đắn. Thực tế cho thấy, cuộc đấu tranh đòi công lý của bà Trần Tố Nga không đơn độc, hàng triệu NNCĐDC và người dân Việt Nam cũng như nhân dân thế giới ủng hộ vụ kiện. Truyền thông Pháp đánh giá phiên tranh tụng diễn ra hôm 25/01/2021 tại Tòa Đại hình thành phố Evry là “lịch sử”, nó thúc đẩy quốc tế công nhận về một “tội ác hủy hoại môi trường”. Nhiều tờ báo tại Đức đã nhắc lại thảm họa da cam ở Việt Nam trong giai đoạn chiến tranh và đòi các công ty hóa chất Mỹ trong vụ kiện phải chịu trách nhiệm về hành động của mình. Cùng với đó, nhiều tờ báo lớn ở các nước, như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapo,… cũng đưa tin ủng hộ bà Trần Tố Nga trong vụ kiện này. Trong buổi tiếp bà Trần Tố Nga, Mars Di Bartolomeo-Chủ tịch Hạ viện Luxembourg đã ca ngợi cuộc đấu tranh của bà Nga là “một cuộc chiến đấu chính nghĩa và dũng cảm”.
Việc Tòa Đại hình Evry xét xử vụ kiện của bà Trần Tố Nga là một thắng lợi; các công ty sản xuất, cung cấp hóa chất độc hại cho quân đội Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam “chịu” ra tòa lại là một thắng lợi tiếp theo. Hơn lúc nào hết, mỗi chúng ta cần chung tay, góp sức cùng bà Trần Tố Nga tiếp tục đấu tranh đòi công lý cho NNCĐDC ở Việt Nam – “Đường Trần - Ngọn lửa không bao giờ tắt”.
Kỳ II
Tiếp tục đấu tranh đòi công lý cho nạn nhân chất độc da cam Việt Nam: “Đường Trần - Ngọn lửa không bao giờ tắt”
“Đường Trần - Ngọn lửa không bao giờ tắt” là cuốn sách tự truyện của bà Trần Tố Nga viết năm 2017. Như bà nói: “Đường Trần là con đường mà cuộc đời của Trần Tố Nga đã đi và sẽ tiếp tục đi"; đối với bà, công lý cho hàng triệu NNCĐDC Việt Nam là động lực, là ngọn lửa trong lòng thôi thúc bà vượt qua mọi khó khăn, trở ngại để tiếp tục đấu tranh “đi tới cùng” – Ngọn lửa đó không bao giờ tắt.
Ngày 10/5/2021, Tòa Đại hình Evry có kết quả trả lời Phiên tranh tụng ngày 25/01/2021 giữa các luật sư đại diện cho bà Trần Tố Nga và các luật sư đại diện cho 14 công ty hóa chất Mỹ. Điều vô lý là Tòa đại hình Évry đã phán quyết: "Tòa không có thẩm quyền xét xử liên quan tới hành động của Chính phủ Mỹ - do "luật miễn trừ tư pháp"; "các công ty cung cấp hóa chất Mỹ chỉ tuân thủ sắc lệnh của Chính phủ". Thất vọng, song không nản chí, bà Trần Tố Nga thể hiện quyết tâm qua tuyên bố trong buổi họp báo ngày 11/5/2021: "Cuộc chiến pháp lý chưa kết thúc đâu. Con đường còn dài và tôi sẽ đi tới cùng, tới hơi thở cuối cùng!". Công lý cho hàng triệu NNCĐDC Việt Nam đang sống trong đau khổ và bệnh tật là nguồn động lực mạnh mẽ để bà tiếp tục đấu tranh đến cùng. Và bà tiếp tục đệ đơn kiện 14 công ty hóa chất Mỹ đã sản xuất, cung cấp CĐHH cho quân đội Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam.
Ngày 7/5/2024, Tòa phúc thẩm Paris mở Phiên điều trần vụ kiện của bà Trần Tố Nga. Trước thềm sự kiện này, nhiều tổ chức có thư kêu gọi ủng hộ vụ kiện của bà Trần Tố Nga. Cùng với Thư kêu gọi của Hội NNCĐDC/dioxin Việt Nam còn có thư của Hội Luật gia Dân chủ Quốc tế (IADL), Ủy ban Hòa bình Việt Nam (VPC), Ủy ban Đoàn kết và Hợp tác Á-Phi- Mỹ La-tinh (VAALA), Ủy ban Đoàn kết Indo-Việt Nam… Thư kêu gọi của Hội NNCĐDC/dioxin Việt Nam viết: “Chúng tôi kêu gọi các quốc gia, các chính phủ, các tổ chức và cá nhân hãy cùng hành động tích cực để ủng hộ NNCĐDC Việt Nam; ủng hộ vụ kiện của bà Trần Tố Nga tại Tòa Phúc thẩm Paris… Nỗi đau của NNCĐDC Việt Nam cũng là nỗi đau chung của nhân loại”.
Nhiều tổ chức, đoàn thể, chính khách, nhà hoạt động xã hội, sinh viên, khách du lịch… đã biểu tình rầm rộ, ủng hộ vụ kiện của bà Trần Tố Nga. Đặc biệt là tại Quảng trường Cộng hòa (thành phố Paris) đã diễn ra nhiều hoạt động phong phú. Phó Chủ tịch Trung ương Hội, Thiếu tướng, PGS,TS Nguyễn Hồng Sơn trả lời phỏng vấn của phóng viên Thông tấn xã Việt Nam tại Paris đã nhấn mạnh: “Thay mặt NNCĐDC Việt Nam, chúng tôi rất phấn khởi có mặt tại đây, hôm nay, để đồng hành cùng bà Trần Tố Nga kiện 14 công ty hoá chất Mỹ. Chúng tôi xin cảm ơn nhân dân Pháp đã ủng hộ vụ kiện này, đó chính là thể hiện tinh thần đoàn kết, trách nhiệm, lương tri của nhân dân Pháp cũng như nhân dân thế giới đối với cuộc đấu tranh đòi công lý cho NNCĐDC Việt Nam”.
Nhóm Collectif Vietnam-Dioxine (gồm 14 tổ chức thành viên) tổ chức nhiều hoạt động, vừa quyên góp quỹ, vừa kêu gọi người dân Pháp và nhân dân trên toàn thế giới ủng hộ bà Trần Tố Nga tại Phiên điều trần ngày 07/05/2024 của Tòa án Paris . Nghị sĩ Quốc hội thuộc Đảng Châu Âu sinh thái xanh (EELV), bà Sandrine Rousseau đã bày tỏ sự nể phục của mình với tinh thần đấu tranh kiên trì và nghị lực phi thường của bà Trần Tố Nga. Trước sự ủng hộ của các tầng lớp nhân dân, bạn bè trong nước và quốc tế, bà Trần Tố Nga phát biểu: “Điều này có nghĩa là cuộc đấu tranh của tôi đã vượt qua các biên giới và ra toàn thế giới. Do đó tôi càng thêm tin tưởng, càng thêm mạnh mẽ và càng có quyết tâm để đi tới thắng lợi”.
Phiên điều trần tại Tòa phúc thẩm Paris diễn ra từ 09.00 đến 12.30 ngày 07/5/2024. Phía nguyên đơn (bà Trần Tố Nga) có 2 luật sư là: Bertrand Repolt và William Bourdon; trong khi đó phía bị đơn (14 công ty hóa chất Mỹ) có hơn 10 luật sư tham gia. Trước các thẩm phán, hai luật sư tình nguyện giúp bà Trần Tố Nga trong vụ kiện đã bác bỏ “quyền miễn trừ tư pháp” của các công ty hóa chất Mỹ, bằng các lập luận rằng: không thể đánh đồng vai trò của các công ty Mỹ với Nhà nước Mỹ. Thực tế các công ty hóa chất Mỹ có quyền tự chủ, tự quyết trong việc sản xuất chất diệt cỏ có chứa dioxin. Họ nhận thức được độc tính cao của sản phẩm, nhưng không hề có ý định sửa đổi các thành phần mà vẫn cung cấp cho quân đội Mỹ. Vì vậy, các công ty này phải chịu trách nhiệm về sản phẩm của họ và không thể lập luận rằng họ hành động theo chỉ đạo của Chính phủ Mỹ và có "quyền miễn trừ tư pháp” của Nhà nước Mỹ. Luật sư Bertrand Repolt nhấn mạnh: ở đây chúng tôi không đề cập đến việc phán xét một nhà nước nào đó, mà chỉ đơn giản là đánh giá tính hiệu quả của việc thực thi các cam kết từ phía các tập đoàn hóa chất Mỹ. Và một lần nữa tôi xin nhấn mạnh rằng chất độc da cam/dioxin không phải là thứ vũ khí được phép sử dụng trong chiến tranh. Luật sư William Bourdon khẳng định: "quyền được xét xử" là quyền cơ bản của một nạn nhân như bà Trần Tố Nga và mong có thể đưa vụ án trở lại thẩm quyền của Tòa án Évry để có thể đề cập đến những hồ sơ chi tiết.
Trong khi đó, các luật sư của 14 công ty hóa chất Mỹ đã phủ nhận trách nhiệm của thân chủ; họ vẫn bám vào luận điểm cho rằng: “các công ty hóa chất chỉ thực hiện theo yêu cầu của quân đội Mỹ trong thời chiến và đôi khi họ bị trưng dụng”; và cố tình lập luận sai lệch rằng: “hóa chất sử dụng trong chiến tranh đã tính toán rất tỉ mỉ, đầy tính kỹ thuật”…
Dự kiến, Tòa phúc thẩm Paris sẽ đưa ra quyết định vào ngày 22/8/2024. Nếu tòa đưa ra quyết định có lợi cho bà Nga, thì Tòa án Évry sẽ phải xét xử theo yêu cầu của bà Nga. Nếu không, bà Nga sẽ tiếp tục kháng cáo lên Tòa án tối cao.
Cuộc chiến pháp lý của bà Trần Tố Nga là cuộc chiến lâu dài, còn nhiều khó khăn, trở ngại; hiểu rõ điều đó, song bằng ý chí, nghị lực phi thường, sự quyết tâm mạnh mẽ, bà Trần Tố Nga đã “không chùn bước”, tiếp tục đấu tranh, quyết “đi tới cùng” vì công lý cho NNCĐDC Việt Nam. Đó là con đường bà đã chọn - Ngọn lửa đó không bao giờ tắt.
Bà Trần Tố Nga trở thành biểu tượng sáng ngời của cuộc đấu tranh vì công lý cho NNCĐDC Việt Nam. Cuộc đấu tranh của bà không đơn độc, bên cạnh bà còn có cả dân tộc Việt Nam cùng nhân dân yêu chuộng hòa bình, công lý và chính nghĩa trên toàn thế giới. Hy vọng các thẩm phán của Tòa phúc thẩm ở thủ đô Paris sẽ đứng về phía bà Trần Tố Nga và NNCĐDC Việt Nam./.
Mạnh Dũng
